महागाई (Inflation): अर्थ, प्रकार, कारणे आणि परिणाम

UPSC, MPSC आणि CGL परीक्षांसाठी अत्यंत महत्त्वाचा विषय.

मित्रांनो, आजच्या या ब्लॉगमध्ये आपण अर्थव्यवस्थेतील सर्वात महत्त्वाचा आणि आपल्या दैनंदिन जीवनाशी निगडित असणारा विषय समजून घेणार आहोत, तो म्हणजे महागाई (Inflation). स्पर्धा परीक्षांमध्ये यावर हमखास प्रश्न विचारले जातात.

(आकृती: वस्तूंच्या किंमती वाढणे आणि पैशाचे मूल्य कमी होणे)

१. महागाई म्हणजे काय? (Definition)

जेव्हा वस्तू आणि सेवांच्या किंमतीमध्ये सातत्याने वाढ होते आणि त्याच वेळी पैशाची खरेदी क्षमता (Purchasing Power) कमी होते, तेव्हा त्या स्थितीला महागाई (Inflation) असे म्हणतात.

सोप्या भाषेत: "जास्त पैसे देऊन कमी वस्तू मिळणे म्हणजे महागाई."

२. महागाईची प्रमुख कारणे (Causes)

महागाई वाढण्यामागे प्रामुख्याने दोन प्रकारची कारणे असतात:

अ) मागणीजन्य महागाई (Demand-Pull Inflation)

जेव्हा अर्थव्यवस्थेत पैशाचा पुरवठा वाढतो आणि लोकांकडे जास्त पैसा येतो, तेव्हा वस्तूंची मागणी वाढते. परंतु, वस्तूंचा पुरवठा मर्यादित राहिल्याने किंमती वाढतात.
सूत्र: जास्त मागणी + कमी पुरवठा = किंमत वाढ.

ब) खर्चजन्य महागाई (Cost-Push Inflation)

जेव्हा वस्तूंच्या उत्पादनाचा खर्च वाढतो (उदा. पेट्रोल-डिझेल महाग होणे, कच्च्या मालाच्या किंमती वाढणे), तेव्हा कंपन्या वस्तूंच्या किंमती वाढवतात.

३. महागाईचे मापन (Measurement of Inflation)

भारतात महागाई मोजण्यासाठी प्रामुख्याने दोन निर्देशांक वापरले जातात. खालील तक्त्यात त्यांची तुलना दिली आहे:

(मोबाईलवर टेबल पूर्ण पाहण्यासाठी डावीकडे-उजवीकडे सरकवा / Scroll करा)

वैशिष्ट्य	WPI (घाऊक किंमत निर्देशांक)	CPI (ग्राहक किंमत निर्देशांक)
फुल फॉर्म	Wholesale Price Index	Consumer Price Index
काय मोजले जाते?	घाऊक बाजारातील वस्तूंच्या किंमती.	किरकोळ बाजारातील वस्तू आणि सेवांच्या किंमती.
कोण प्रकाशित करते?	Office of Economic Advisor (वाणिज्य मंत्रालय)	NSO (सांख्यिकी आणि कार्यक्रम अंमलबजावणी मंत्रालय)
RBI चे धोरण	सध्या RBI याचा वापर कमी करते.	RBI मौद्रिक धोरणासाठी CPI ला मुख्य आधार मानते.

४. मौद्रिक धोरण आणि महागाई नियंत्रण (Monetary Policy)

भारतात महागाई नियंत्रित करण्याची जबाबदारी रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) कडे आहे. यासाठी RBI आपल्या मौद्रिक धोरणाचा (Monetary Policy) वापर करते.

• रेपो रेट (Repo Rate) वाढवणे: महागाई वाढल्यास RBI रेपो रेट वाढवते. यामुळे बँकांचे कर्ज महाग होते, लोकांकडील पैसा कमी होतो आणि मागणी कमी होऊन महागाई नियंत्रणात येते.
• CRR आणि SLR: यामध्ये बदल करून बाजारातील तरलता (Liquidity) नियंत्रित केली जाते.

---

अभ्यास उजळणी (Flashcards)

Headlline Inflation

अन्न आणि इंधन (Food and Fuel) यांच्यासह मोजली जाणारी एकूण महागाई म्हणजे हेडलाईन इन्फ्लेशन होय.

Core Inflation

हेडलाईन महागाईमधून अन्न आणि इंधन (ज्यांच्या किंमती अस्थिर असतात) वगळल्यास 'कोअर इन्फ्लेशन' मिळते.

Stagflation

अशी स्थिती जिथे महागाई जास्त असते आणि बेरोजगारी देखील जास्त असते (अर्थव्यवस्था मंदावलेली असते).

Deflation

वस्तू आणि सेवांच्या किंमती सतत कमी होणे (महागाईच्या उलट स्थिती).

---

सराव प्रश्न (MCQs)

प्रश्न १: भारतात महागाई मोजण्यासाठी RBI सध्या कोणत्या निर्देशांकाचा मुख्यत्वे वापर करते?

• A) WPI (घाऊक किंमत निर्देशांक)
• B) CPI (ग्राहक किंमत निर्देशांक)
• C) GDP Deflator
• D) IIP

उत्तर पहा

उत्तर: B) CPI (ग्राहक किंमत निर्देशांक) - ऊर्जित पटेल समितीच्या शिफारशीनंतर २०१४ पासून RBI ने CPI चा वापर सुरू केला.

प्रश्न २: 'फिलिप्स वक्र' (Phillips Curve) काय दर्शवते?

• A) महागाई आणि बेरोजगारी यांच्यातील व्यस्त संबंध
• B) मागणी आणि पुरवठा संबंध
• C) कर आणि महसूल संबंध
• D) यापैकी नाही

उत्तर पहा

उत्तर: A) महागाई आणि बेरोजगारी यांच्यातील व्यस्त संबंध (Inverse relationship between Inflation and Unemployment).

प्रश्न ३: जेव्हा खूप जास्त पैसा खूप कमी वस्तूंचा पाठलाग करतो, तेव्हा कोणती महागाई निर्माण होते?

• A) खर्चजन्य (Cost-Push)
• B) मागणीजन्य (Demand-Pull)
• C) संरचनात्मक (Structural)
• D) वरील सर्व

उत्तर पहा

उत्तर: B) मागणीजन्य (Demand-Pull)

हा ब्लॉग पोस्ट शेअर करा आणि नियमित अपडेट्ससाठी फॉलो करा!