फिलिप्स वक्र

फिलिप्स वक्र: महागाई आणि बेरोजगारी यांचा परस्पर संबंध

परिचय

फिलिप्स वक्र हा महागाई (Inflation) आणि बेरोजगारी (Unemployment) यांच्यातील उलटसुलट संबंध स्पष्ट करणारा एक महत्त्वाचा आर्थिक संकल्पना आहे. 1958 मध्ये अर्थशास्त्रज्ञ ए. डब्ल्यू. फिलिप्स (A.W. Phillips) यांनी हा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या अभ्यासानुसार, महागाई जास्त असेल तेव्हा बेरोजगारी कमी असते, आणि महागाई कमी असेल तेव्हा बेरोजगारी जास्त असते.

हा वक्र अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन दृष्टिकोनातून अभ्यासला जातो आणि आधुनिक अर्थशास्त्रात त्यावर अनेक संशोधन व चर्चा झाल्या आहेत.

---

1. फिलिप्स वक्र समजून घेणे

Philips Curve

फिलिप्स वक्र म्हणजे काय?

फिलिप्स वक्र महागाई आणि बेरोजगारी दरातील उलटसुलट संबंध दर्शवतो. हा वक्र उजवीकडे झुकलेला (downward sloping) असतो आणि तो दर्शवतो की जर सरकार बेरोजगारी कमी करू इच्छित असेल, तर त्याला महागाई स्वीकारावी लागेल.

महागाई आणि बेरोजगारीतील संबंध

• महागाई वाढली → बेरोजगारी कमी (उद्योगांना जास्त नफा मिळतो, जास्त रोजगार निर्मिती होते)
• महागाई कमी झाली → बेरोजगारी वाढते (उद्योगांना नफा कमी मिळतो, ते कमी कर्मचारी ठेवतात)

परंतु दीर्घकालीन विश्लेषणानुसार, हा संबंध नेहमीच तितकाच प्रभावी राहत नाही.

---

2. अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन फिलिप्स वक्र

अल्पकालीन फिलिप्स वक्र (Short-Run Phillips Curve - SRPC)

• अल्पकालीन काळात, सरकार बेरोजगारी कमी करण्यासाठी महागाई वाढवू शकते.
• परंतु, लोकसंख्या व कंपन्या यांना अपेक्षित महागाईचा अंदाज आल्यावर, त्याचा परिणाम कमी होतो आणि बेरोजगारी पुन्हा वाढू शकते.

दीर्घकालीन फिलिप्स वक्र (Long-Run Phillips Curve - LRPC)

• नोबेल पुरस्कार विजेते मिल्टन फ्रीडमन (Milton Friedman) आणि एडमंड फेल्प्स (Edmund Phelps) यांच्या अभ्यासानुसार, दीर्घकालीन काळात बेरोजगारीचा आणि महागाईचा स्थिर संबंध राहत नाही.
• LRPC हा अनुलंब (Vertical) असतो, म्हणजे बेरोजगारी नेहमीच नैसर्गिक बेरोजगारी दराजवळ (Natural Rate of Unemployment) राहते, आणि महागाई वाढली तरी बेरोजगारी कायम राहते.

---

3. फिलिप्स वक्रातील महत्त्वाचे मुद्दे

महागाईच्या अपेक्षा (Inflation Expectations)

• जर लोकांना भविष्यकाळात महागाई वाढेल असा विश्वास असेल, तर ते अधिक पगार आणि किंमती वाढण्याची मागणी करतात.
• परिणामी, फिलिप्स वक्र उजवीकडे सरकतो, आणि बेरोजगारी पुन्हा वाढते.

स्टॅगफ्लेशन (Stagflation)

• 1970 च्या दशकात, महागाई आणि बेरोजगारी एकाच वेळी वाढल्या, याला स्टॅगफ्लेशन (stagflation) म्हणतात.
• यामुळे पारंपरिक फिलिप्स वक्र संकल्पनेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले.

---

4. आधुनिक अर्थव्यवस्थेत फिलिप्स वक्राचा उपयोग

केंद्रीय बँकेचे धोरण (Monetary Policy)

• रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) महागाई आणि बेरोजगारी यांचा समतोल साधण्यासाठी रेपो दर, चलनविषयक धोरणे आणि व्याजदर यांचा वापर करते.

सरकारी धोरणे (Fiscal Policy)

• बेरोजगारी कमी करण्यासाठी सरकार मूलभूत सुविधा, शिक्षण, आणि कौशल्य विकासावर खर्च करते.

---

निष्कर्ष

फिलिप्स वक्र अल्पकालीन आर्थिक धोरणांसाठी महत्त्वाचा संदर्भ देते, पण दीर्घकालीन परिणाम मात्र वेगळे असू शकतात. महागाई नियंत्रणात ठेवण्यासाठी आणि बेरोजगारी कमी करण्यासाठी, योग्य धोरणांचा स्वीकार करणे आवश्यक आहे.

. . .